Για το αριστουργηματικό ντοκιμαντέρ Το μαργαριταρένιο κουμπί
Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Με μια χούφτα μαργαριταρένια κουμπιά δελέασαν πριν αιώνες οι Ισπανοί αποικιοκράτες τους αυτόχθονες θαλασσινούς λαούς στο αρχιπέλαγος της Παταγονίας, για να σφετεριστούν τη γη τους και να προβούν στο μαζικό αφανισμό τους. Πρόσφατα, το μαργαριταρένιο κουμπί που βρέθηκε πάνω σε μια σκουριασμένη σιδηροδρομική ράγα, στο βυθό του Ειρηνικού, αποτέλεσε το αδιάψευστο πειστήριο του πετάγματος πτωμάτων με ελικόπτερα στον ωκεανό, για να σβηστούν τα ίχνη από τις θηριωδίες του Πινοσέτ κατά των αντιφρονούντων.
Ξεκινώντας από αυτή την πικρή παρατήρηση ο 74χρονος Χιλιανός, Πατρίτσιο Γκουσμάν, εμβληματικός σκηνοθέτης της περίφημης τριλογίας Η Μάχη της Χιλής (1972-1979), επεκτείνει τους αριστοτεχνικούς συσχετισμούς του ντοκιμαντέρ Νοσταλγώντας το φως (2010), στο νέο του αριστουργηματικό ντοκιμαντέρ Το μαργαριταρένιο κουμπί (2015), όπου ανασυνθέτει την ιστορία αφανισμού που αφηγούνται αυτά τα κουμπιά, μέσα από εξαιρετικά επεξεργασμένους φιλοσοφικούς και πολιτικούς στοχασμούς, σε εκτός κάδρου αφήγηση από τον ίδιο τον σκηνοθέτη, δημιουργώντας ένα ποιητικό αποτέλεσμα.
Ανακαλώντας την αρχαία μνήμη που κρύβεται στο νερό, ενώνοντας τους αυτόχθονες υδρόβιους λαούς των νησιών της Παταγονίας, κατά μήκος της τεράστιας ακτογραμμής της Χιλής, ο Γκουσμάν τη μεταφέρει στην πιο πρόσφατη, συσχετίζοντας εικόνες με νεφελώματα και αστέρια, χιονοθύελλες και πάγους, από τον τόπο διαμονής των αυτοχθόνων που έχουν εναπομείνει, με τους κατά χιλιάδες φρικιαστικά βασανισμένους και δολοφονημένους αγνοούμενους, από τη δικτατορία.
Δημιουργώντας ένα αρμονικό νοηματικό σύστημα ιδεών, μέσα από μια συνειρμική χρήση εικόνων, ανάμεσα στο μακρόκοσμο και στο μικρόκοσμο, προσδίδει πολιτική διάσταση στα γεγονότα, με φιλοσοφικές και κοινωνικές συνδέσεις. Ο Γκουσμάν ανακατεύει διαρκώς τα μεγέθη και αντιπαραθέτει τον μικρόκοσμο, στο απέραντο και δίχως όρια σύμπαν, ακριβώς όπως είχε κάνει και στο Νοσταλγώντας το φως, όπου προσέδιδε «μαγικά» ίδιο μέγεθος στην περιορισμένη στο κινηματογραφικό κάδρο εικόνα της ανομοιογενούς επιφάνειας πλανητών, αντικείμενο μελέτης των αστρονόμων στη χιλιάνικη έρημο Ατακάμα, σε αντιπαραβολή με την εικόνα που εστιάζει στην ανώμαλη επιφάνεια ενός κομματιού οστού, που βρέθηκε στην ίδια έρημο, σημάδι πως εκεί είχαν πετάξει κόκαλα των αγνοούμενων της δικτατορίας, που ξέθαψαν από μυστικούς μαζικούς τάφους, όχι μόνο για να εξαφανίσουν στοιχεία του εγκλήματος, αλλά και από υπέρμετρη εκδικητική μανία να σβήσουν κάθε ίχνος των αντιφρονούντων.
Στο Μαργαριταρένιο Κουμπί, ο Γκουσμάν εστιάζει σ’ ένα μικρό κύβο χαλαζία, κάνοντάς το να μοιάζει με τεράστιο παγόβουνο γεμάτο ρυάκια, ενώ μεταφέρει μέσα από πανέμορφες εικόνες παγετώνων της Παταγονίας που λιώνουν, τις μνήμες των αυτοχθόνων που αποδεκατίστηκαν από τους κονκισταδόρες. Συσχετισμοί που μέσα από την εικόνα μπλέκουν το ποιητικό με το πολιτικό, όπως είχαν αντίστοιχα επιχειρήσει στα ιδιαίτερα ντοκιμαντέρ τους, τόσο η Γαλλίδα κινηματογραφίστρια Ανιές Βαρντά, όσο και ο Γερμανός σκηνοθέτης, της γενιάς του Γκουσμάν, Βέρνερ Χέρτζογκ, στην αγωνία του να αντιπαλέψει το στίγμα και το σοκ πως η γενιά των πατεράδων του στελέχωσε τους Ναζί.
Επιπλέον, σ’ αυτό το ντοκιμαντέρ, ο Γκουσμάν βρίσκει τους εναπομείναντες ηλικιωμένους πια απόγονους των αυτοχθόνων της Παταγονίας και τους καταγράφει να αρθρώνουν στην κάμερα τις ξεχασμένες λέξεις του γλωσσικού ιδιώματος που χάθηκε, μετά την επιβολή της ισπανικής γλώσσας από τον αποικιοκράτη κατακτητή. Η καταγραφή αυτή αποτελεί ντοκουμέντο ανθρωπολογικής μελέτης που πιστοποιεί την καταγωγή του χιλιάνικου λαού, ενώ ο συσχετισμός με το συλλογικό πορτραίτο ανθρώπων, που βασανίστηκαν και φυλακίστηκαν στη δικτατορία, αποκαλύπτει παράλληλα την κοινή ρίζα του δυνάστη, στη νεοαποικιοκρατική του μορφή φανερώνοντας μια αδιάκοπη συνέχεια.
Για την πολιτικοποιημένη γενιά του Γκουσμάν, το ντοκιμαντέρ αποτέλεσε το κατεξοχήν οπτικοακουστικό εργαλείο για την ιστορική καταγραφή, γιατί καταφέρνει να χωρέσει πολυποίκιλους και πολύπλοκους νοηματικούς συσχετισμούς, με τη συνειρμική χρήση εικόνων, αγκαλιάζοντας τόσο τη φιλοσοφική-υπαρξιακή μας διάσταση, συμπαντικής προέλευσης από τους πλανήτες και τους αστερισμούς, όσο και τη χημική μας σύσταση, εμπεριέχοντας ένα βαθιά μαρξιστικό τρόπο σκέψης, που ενώνει την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης κατάστασης με όσα την διαμορφώνουν στον μακρόκοσμο, ως βιολογικό προϊόν σύζευξης σε μια μακρόχρονη αλυσίδα εξέλιξης, αλλά και στο μικρόκοσμο των πολιτικών και κοινωνικών συστημάτων που ελέγχουν την ανθρώπινη τύχη, έξω από ερμηνείες θρησκευτικής αναζήτησης.
Ο αδιανόητα μεγάλος για μας χρόνος δημιουργίας πλανητών συσχετίζεται με τον πεπερασμένο χρόνο ανθρώπων που υπέστησαν βασανιστήρια, από μια αυθαίρετη εξουσιαστική διαδικασία, σε παράλληλη πάντα, αλληλοσυγκρουόμενη και αλληλοσυμπληρούμενη οπτική μακρόκοσμου/μικρόκοσμου, προκαλώντας καθοριστικές συγγένειες που ανατροφοδοτούν την πολιτική σκέψη, τεκμηριώνοντας και αναπλάθοντας τη λησμονημένη πολιτική μνήμη, ανεξάρτητα από τον κυρίαρχο λόγο. Η έννοια του χρέους της διαφύλαξης της συλλογικής μνήμης και το βάρος της δικαίωσης για τα ατιμώρητα ακόμα εγκλήματα, μετατρέπουν το είδος του ντοκιμαντέρ ως το πρωταρχικό μέσο αντίστασης, ενάντια σε μια συστηματική εκστρατεία λήθης.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου (Ifigenia.kalantzi@gmail.com)
