του Θανάση Μουσόπουλου*
Πολύ συχνά ασχολούμαστε με τη λογοτεχνία, τη γραμματεία, την τέχνη του λόγου – πέστε το όπως θέλετε. Μου γεννήθηκε η απορία πώς ξεκίνησαν όλα αυτά στην ιστορία του ανθρώπινου είδους, του λεγόμενου Homo Sapiens. Σε ένα δημοσίευμα συνάντησα τον όρο Homo Narrans Sapiens. Μου γέννησε πολλές απορίες. Είπα να το ψάξω. Ξεκινώντας από τον Χαράρι. Μου έκανε τρομερή εντύπωση μια άποψη του Yuval Noah Hararı, που συνάντησα στο βιβλίο του «Sapiens» – για τον ρόλο του κουτσομπολιού.
ΑΣ ΠΑΡΟΥΜΕ τα πράγματα με τη σειρά, παρακολουθώντας το σκεπτικό του Χαράρι. Η εμφάνιση νέων τρόπων σκέψης και επικοινωνίας στο διάστημα 70 – 30.000 χρόνων αποτελεί τη Γνωσιακή Επανάσταση. Η γλώσσα, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανταλλαγή πληροφοριών για τον γύρω κόσμο, αλλά και για τον ίδιο τον άνθρωπο. Το κουτσομπολιό ήταν βασικό μέσο γιατί την προαγωγή της κοινωνικότητας. Ο Homo sapiens πρώτιστα είναι κοινωνικό ζώο. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι πραγματοποιείται μετάδοση πληροφοριών σχετικά με πράγματα που δεν υπάρχουν, πράγμα που δημιούργησε θρύλους, μύθους, θεούς και θρησκείες. Είχε ίδιες σωματικές, συναισθηματικές, νοητικές ικανότητες με εμάς πριν 30.000 χρόνια.
Κάτι παραπλήσιο συνάντησα πρόσφατα, στο βιβλίο του Ουμπέρτο Έκο «Κατασκευάζοντας τον Εχθρό και άλλα περιστασιακά κείμενα», μου έκανε τρομερή εντύπωση ένα απόσπασμα που προέρχεται από το κείμενο «Veline* και σιωπή» [* «γλάστρα»]. Θαυμάσιο και επίκαιρο. Ένα δείγμα:
«Μόνο μες στη σιωπή λειτουργεί το μοναδικό και πραγματικό ισχυρό μέσο πληροφόρησης που είναι το μουρμουρητό. Κάθε λαός, ακόμα και καταπιεσμένος από τον πιο λογοκριτικό τύραννο, κατάφερνε ανέκαθεν να μαθαίνει όσα συνέβαιναν στον κόσμο χάρη στο μουρμουρητό. Οι εκδότες ξέρουν ότι τα βιβλία που έγινα μπεστ σέλλερ δεν τα κατάφεραν χάρη στη διαφήμιση ή στη λογοκρισία, αλλά […] από στόμα σε στόμα: τα βιβλία φτάνουν στην επιτυχία μόνο χάρη στο μουρμουρητό».
Τελευταία ανακάλυψα ένα θαυμάσιο βιβλίο με τίτλο «Η πιο όμορφη ιστορία του κόσμου – Τα μυστικά της καταγωγής μας» (των Yves Coppens – Hubert Reeves – Joël de Rosnay – Dominique Simonnet) σημείωσα πολλά και σημαντικά. Για το θέμα της γλώσσας, που ενδιαφέρει τούτο το κείμενό μου, ξεχώρισα δύο σημεία:
«Το βέβαιο είναι ότι η χρήση της γλώσσας γενικεύθηκε πραγματικά με το άλλο εκείνο ον που εμφανίστηκε πριν από τρία εκατομμύρια χρόνια, ήταν πιο μεγάλο, πιο ευθύ, λιγότερο αναρριχητικό από τους προανθρώπους και προικισμένο με περισσότερο ανεπτυγμένο και πλούσιο σε αιμοφόρα αγγεία εγκέφαλο από το δικό τους· αυτός ήταν ο άνθρωπος» (σελ. 193)
«Ο Αδάμ και η Εύα ήταν Homo habilis, που έζησαν στην όμορφη ευωδιαστή σαβάνα της Ανατολικής Αφρικής εδώ και τρία εκατομμύρια χρόνια. Η περιοχή εκείνη πρέπει να ήταν ένα είδος επίγειου παραδείσου, όταν ο άνθρωπος άρχισε να κυνηγά και να μιλά» (σελ. 219).
ΑΝ ΞΕΚΙΝΗΣΟΥΜΕ, λοιπόν, από την αρχή, σύμφωνα με τη χρονολογική «πρόταση» του Χαράρι:
– Πριν από 13,2 δισεκατομμύρια χρόνια: η ύλη και η ενέργεια συγχωνεύτηκαν, δημιουργούνται άτομα / μόρια – Χημεία
– Πριν από 3,8 δισεκατομμύρια χρόνια στη Γη ορισμένα μόρια συγχωνεύθηκαν, δημιουργούνται οργανισμοί – Βιολογία
– Πριν από 70.000 χρόνια οργανισμοί που ανήκαν στο είδος Homo Sapıens δημιουργούν πιο σύνθετες δομές, που ονομάζονται πολιτισμοί. Η επακόλουθη εξέλιξη αυτών των ανθρώπινων πολιτισμών ονομάζεται Ιστορία
– Στο διάστημα 70.000 – 30.000 χρόνια επινόησαν το πλοίο, τη λάμπα λαδιού, τόξο και βέλος και βελόνα. Επίσης κατά την ίδια περίοδο υπάρχουν αποδείξεις για θρησκεία, εμπόριο, κοινωνική διαστρωμάτωση.
– Η Πορεία της Ιστορίας σημειώνει ο συγγραφέα γίνεται με τρεις επαναστάσεις:
Νοητική / Γνωσιακή, πριν από 70.000 χρόνια
Αγροτική, πριν από 12.000 χρόνια
Επιστημονική, πριν από 500 χρόνια.
Οι ανθρώπινες κοινωνίες πλέον μεγαλώνουν και γίνονται πιο σύνθετες, ενώ οι φαντασιακές καταστάσεις γίνονται πιο πολύπλοκες. «Μύθοι» και «κανόνες» που επέτρεψαν τη συνεργασία αγνώστων ανθρώπων αποτελούν τον «πολιτισμό», που μεταβάλλεται από εξωτερικές επιδράσεις, από επαφή με γειτονικούς πολιτισμούς αλλά και χάρη στη δική τους εσωτερική δυναμική. Και ο πιο απομονωμένος «πολιτισμός» μπορεί να αλλάξει.
Το εμπόριο, οι αυτοκρατορίες και οι οικουμενικές θρησκείες τελικά έφεραν κυριολεκτικά κάθε Sapiens στο παγκόσμιο χωριό όπου ζούμε σήμερα. Αυτή η διαδικασία επέκτασης και ενοποίησης ήταν αποτέλεσμα της δυναμικής της ανθρώπινης ιστορίας.
ΠΡΟΣΦΑΤΑ, στην Εφημερίδα των Συντακτών σε τρία δημοσιεύματα του bιολόγου και eπιστημολόγου Σπύρου Μανουσέλη (12, 18 και 26/11/22) διάβασα και έμαθα πολλά για τον Homo narrans: τον άνθρωπο αφηγητή. Θα αξιοποιήσουμε κάποια στοιχεία από τα άρθρα του αυτά, στο τωρινό και στο επόμενο κείμενό μας στον φιλόξενο Δρόμο της Αριστεράς.
Πληροφορούμαστε ότι τα 20 τελευταία χρόνια δημιουργήθηκε το εντελώς νέο διεπιστημονικό πεδίο έρευνας της «Νευρο-αφηγηματικής» (Neuro-storytelling), που κατάφερε να τεκμηριώσει επιστημονικά την άποψη ότι οι άνθρωποι δεν είναι μόνο «Sapiens» άλλα και «Narrans», είναι δηλαδή «αφηγηματικά ζώα» που έχουν ενστικτωδώς την τάση να δημιουργούν και να ακούνε γλωσσικά αφηγήματα.
Οι σχετικές μελέτες έδειξαν, ήδη από τις αρχές του 21ου αιώνα, ότι οι εγκεφαλικές περιοχές που ενεργοποιούνται πρώτες κατά την αφήγηση, την ακρόαση ή την ανάγνωση μιας ιστορίας είναι ο μέσος και πλάγιος προμετωπιαίος φλοιός στο δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο. Έδρα της λεγόμενης δηλωτικής μνήμης (ή εργαζόμενης μνήμης), η οποία συμβάλλει αποφασιστικά στο να αποκτούν συνοχή και πλοκή οι διάφορες πληροφορίες που περιέχονται στο κάθε αφήγημα.
Μια άλλη σχετικά πρόσφατη και πολύ διαφωτιστική ανακάλυψη είναι ότι, ενώ οι εγκεφαλικές δομές που είναι υπεύθυνες για την επεξεργασία της γλώσσας και του λόγου βρίσκονται συνήθως στο αριστερό ημισφαίριο, είναι το δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο αυτό που τελικά μετατρέπει την αρχικά ασύνδετη διαδοχή των μεμονωμένων λέξεων και των επιμέρους προτάσεων σε μία ενιαία αφήγηση, που διαθέτει χρονική και χωρική συνοχή. Κοντολογίς, δεν αρκεί το πιο «έλλογο» και αναλυτικό αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο, αλλά χρειάζεται η συμβολή του συναισθηματικά και αισθητικά «ευαίσθητου» δεξιού ημισφαιρίου μας για να οργανώσουμε νοητικά τις μεμονωμένες και ασύνδετες λεκτικές πληροφορίες σε ένα ενιαίο αφήγημα, με ειρμό και ενδιαφέρουσα πλοκή!
Πάντως, να σημειώσουμε ότι για τη διαμόρφωση του νέου ερευνητικού πεδίου της «Νευροαφηγηματικής» (Neuro-storytelling), πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξαν οι διεθνώς αναγνωρισμένες έρευνες του επιφανούς νευροψυχολόγου Ρέιμοντ Μαρ (Raymond Mar) και της ομάδας του στο Πανεπιστήμιο Γιορκ στο Τορόντο του Καναδά.
Συγκεκριμένα, ο Ρέιμοντ Μαρ, βασιζόμενος σε μια σειρά από έρευνες που πραγματοποίησε από κοινού με τον στενό συνεργάτη του Κιθ Οουτλι (Keith Oatley), κατέληξε στο απρόσμενο συμπέρασμα ότι τόσο οι προφορικές όσο και οι γραπτές αφηγήσεις ιστοριών λειτουργούν για τις ανθρώπινες κοινωνικές σχέσεις σαν «προσομοιωτές πτήσεων».
Θα συνεχίσουμε, από αυτό το συναρπαστικό σημείο, στο δεύτερο μέρος του άρθρου μας.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
