Επίκεντρο των πολιτικών διεργασιών, τόσο των κατοχικών δυνάμεων και των συνεργατών τους όσο και των μαζικών κινητοποιήσεων του ΕΑΜ, η Αθήνα διατηρεί ένα ειδικό βάρος που την κάνει να ξεχωρίζει από τα άλλα «θέατρα του πολέμου». Σε αυτό συντείνουν τόσο η μεγάλη συγκέντρωση αστικού πληθυσμού, όσο και άλλα στοιχεία, όπως η τρομακτική εμπειρία του λιμού τον χειμώνα του 1941-42, οι μάζες των Μικρασιατών προσφύγων στις παρυφές της πόλης, που διατηρούσαν ζωντανά τα βιώματα της οικονομικής και κοινωνικής περιθωριοποίησης του Μεσοπολέμου, η συνδικαλιστικού τύπου μαζική δράση του ΕΑΜ κ.λπ.
Μέχρι σήμερα οι μελέτες που ερευνούσαν την περίοδο της Κατοχής στην Αθήνα, υπό το πρίσμα της κοινωνικής ιστορίας, μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού. Πέρα από παλαιότερα έργα που εξετάζουν την πολιτική ιστορία και τη δράση των ηγεσιών, η γνώση μας για τις εξελίξεις στην Αθήνα βασίζεται κυρίως σε μαρτυρίες πρωταγωνιστών και, σήμερα πλέον, «ανωνύμων» αγωνιστών**. Έτσι, η προσφορά του ιστορικού Μενέλαου Χαραλαμπίδη, που με το έργο του Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα επιχειρεί να χαρτογραφήσει την περίοδο 1941-44 στις ανατολικές συνοικίες της πρωτεύουσας, στην Καισαριανή και τις όμορες περιοχές, είναι ιδιαίτερα σημαντική.
Σε αυτήν, ο συγγραφέας επιδιώκει να ανασυστήσει τη ζωή της πόλης υπό συνθήκες στρατιωτικής κατοχής, αλλά και να διερευνήσει τους παράγοντες που επέτρεψαν την ανάπτυξη ενός μαζικού αντιστασιακού κινήματος που συνεχώς επεκτείνει τον ζωτικό του χώρο μέσα στην πόλη, καθώς και τα κίνητρα που οδήγησαν τους ανθρώπους να ενταχθούν σε αυτό. Εδώ, ο ιστορικός επισημαίνει το διαφορετικό τρόπο οργάνωσης του αντιστασιακού κινήματος, στη βάση περισσότερο μιας συνδικαλιστικής λογικής, που επικεντρώνεται στους μαζικούς χώρους, η οποία επιφέρει και τη διαφοροποίηση σε σχέση με τις προπολεμικές πρακτικές του παράνομου ΚΚΕ.
Η πολιτική των δυνάμεων κατοχής και οι μετασχηματισμοί που επιφέρει στη μορφή και την τακτική της αντίστασης αποτελεί ένα ακόμη θέμα που εξετάζεται στις σελίδες του ανά χείρας τόμου, το οποίο απολήγει στις εμφύλιες συγκρούσεις που τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής γενικεύονται, φέρνοντας αντιμέτωπους το ΕΑΜ και το αντικομμουνιστικό στρατόπεδο. Η εμπειρία αυτή αποτελεί μία ακόμη σημαντική παράμετρο που προκαλεί τον εσωτερικό μετασχηματισμό και των δύο αντιπάλων, συμβάλλοντας στη συγκρότηση νέων πολιτικών ταυτοτήτων, αλλά και νέων συλλογικών υποκειμένων…
Η υποδειγματική αυτή μελέτη του Μ. Χαραλαμπίδη, με τη συνεισφορά της στην ιστορική γνώση για αυτή την περίοδο αλλά κυρίως με τα γόνιμα ερωτήματα που θέτει, θα μπορούσε αναμφίβολα να λειτουργήσει ως κίνητρο για νεότερους μελετητές, προκειμένου να επεκτείνουν την έρευνά τους, πάντα υπό το πρίσμα της ιστορίας των «από κάτω», της κοινωνικής ιστορίας, χωροταξικά (προς άλλες συνοικίες της Αθήνας ή άλλες μεγάλες πόλεις), πολιτικά (στις δυνάμεις του δωσιλογισμού ή των αντιεαμικών οργανώσεων) και χρονικά (π.χ. στα Δεκεμβριανά). Κι αυτό θα κάνει τη συνεισφορά του ανά χείρας βιβλίου ακόμη σημαντικότερη…
(*) Για παράδειγμα, το 2007, κάνοντας έναν απολογισμό του συνεδρίου του Δικτύου για τη Μελέτη των Εμφυλίων Πολέμων, που διεξήχθη στην Αίγινα με θέμα Κατοχή, Αντίσταση και Εμφύλιος Πόλεμος στην Αθήνα και τις μεγάλες πόλεις, οι Στ. Καλύβας και Ν. Μαραντζίδης σημειώνουν (Βήμα, 8/7/2007): «Ένα κεντρικό συμπέρασμα που προέκυψε αβίαστα από τις εργασίες του συνεδρίου ήταν η σημαντική διαφοροποίηση των δυναμικών που αναπτύχθηκαν στις πόλεις, όπου για παράδειγμα οι ιδεολογικές αναζητήσεις έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο, ενώ η ένοπλη αντίσταση υπήρξε ουσιαστικά αδύνατη, και των δυναμικών που αναπτύχθηκαν στην αγροτική περιφέρεια, όπου ίσχυε το αντίθετο».
(**) Από τα έργα που ξεφεύγουν από αυτόν τον κανόνα είναι η μελέτη του Ευάνθη Χατζηβασιλείου ΠΕΑΝ (1941-1945), μια σημαντική συμβολή στη μελέτη των μη ΕΑΜικών αντιστασιακών οργανώσεων, και του Ιάσονα Χανδρινού Το τιμωρό χέρι του λαού, για τη δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη πρωτεύουσα. Το ίδιο, μολονότι δεν επικεντρώνεται στην Αθήνα, και η συνθετική μελέτη του Πολυμέρη Βόγλη Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή, 1941-44.
Παρουσίαση στην Καισαριανή
Στον τόπο όπου «γεννήθηκε», εκεί όπου γεννήθηκαν οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που του «δάνεισαν τη φωνή τους, την Καισαριανή, επιστρέφει η μελέτη του Μενέλαου Χαραλαμπίδη Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα, καθώς τη Δευτέρα, στις 7.00 μ.μ., παρουσιάζεται στην αίθουσα εκδηλώσεων του δημαρχείου Καισαριανής (Βρυούλων και Κλαζομενών), σε εκδήλωση που διοργανώνουν ο τοπικός δήμος και οι εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Για το βιβλίο θα μιλήσουν, εκτός από τον συγγραφέα, οι ιστορικοί Πολυμέρης Βόγλης και Βαγγέλης Καραμανωλάκης, καθώς και ο αντιστασιακός Μάνος Ιωαννίδης, που υπήρξε επιτελής του Πρότυπου Τάγματος ΕΛΑΣ Καισαριανής.
