Για την υποψήφια για Όσκαρ ταινία Birdman ή η απρόσμενη αρετή της αφέλειας
Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Γνωστός για τις συνεργασίες του με το σεναριογράφο Γκουιγιέρμο Αριάγκα, ο 51χρονος Μεξικάνος Αλεχάντρο Γκονζάλες Ινιαρίτου έδωσε το στίγμα ενός σκηνοθέτη που αναζητά έναν ανθρωποκεντρικό ρεαλισμό, με δυνατούς μυθοπλαστικούς χαρακτήρες, συναισθηματικά φορτισμένους, σε δραματικές φάσεις της ζωής τους (Χαμένες Αγάπες/2000), 21 Γραμμάρια/2003). Μετά το τραγικό Biutiful (2010), ο Ινιαρίτου εισχωρεί στο θεατρικό μικρόκοσμο, στη νέα του ταινία Birdman ή η απρόσμενη αρετή της αφέλειας, που πρωτοπαρουσιάστηκε στη Βενετία και πορεύεται για Όσκαρ, φορτωμένη ήδη με εννιά υποψηφιότητες.
Στη δύση της καριέρας του, ο διάσημος ηθοποιός Ρίγκαν Τόμσον, που τον ερμηνεύει ο ήδη βραβευμένος με Χρυσή Σφαίρα Μάικλ Κίτον, αποτολμά να σκηνοθετήσει στο Μπρόντγουέι ένα απαιτητικό υπαρξιακό διήγημα του Ρέιμοντ Κάρβερ, επιδιώκοντας να αποτινάξει την εδώ και δεκαετίες φήμη του, ως υπερήρωας Μπέρντμαν, από τον ομώνυμο ρόλο σε χολιγουντιανή ταινία δράσης. Ο απρόσμενος τραυματισμός ενός ηθοποιού, παραμονές της πρεμιέρας, επιβάλλει την αντικατάστασή του από τον νάρκισσο και επιδειξιομανή Μάικ (Έντουαρντ Νόρτον) που αναστατώνει τα πάντα. Σε διαρκή νευρικό κλονισμό, ο Ρίγκαν αναπτύσσει εμμονές στη σφαίρα του μεταφυσικού.
Σαν άλλος Φελίνι στο 8 ½, ο Ινιαρίτου τρυπώνει στο χαοτικό σύμπαν ενός σκηνοθέτη-ηθοποιού, πριν από την πρεμιέρα. Με αδιαμφισβήτητες αναφορές στο κλασικό κασσαβετικό ψυχόδραμμα Νύχτα Πρεμιέρας (1977), ο Ινιαρίτου πασπαλίζει το σενάριο με μαγική γουντιαλλενική αφέλεια και κωμικές εξάρσεις, με μπόλικο φελινικό σουρεαλισμό, καταλήγοντας σε μια έντονη, σε καταστάσεις και ερμηνείες, ταινία. Διαλογιζόμενος σε στάση γιόγκα, ο Ρίγκαν αιωρείται στον αέρα, ενώ οι σκέψεις του, εκτός κάδρου με τη ρωμαλέα φωνή του Μπέρντμαν, μαρτυρούν την προσκόλλησή του στο λαμπερό παρελθόν του. Άλλοτε πάλι, αποκτά τηλεκινητικές ικανότητες, ενώ βγάζει φτερά και πετάει σαν Ίκαρος ανάμεσα στους λουσμένους από ήλιο ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης, θυμίζοντας τις φαντασιώσεις του λοβοτομημένου ήρωα στο Μπραζίλ του Τέρι Γκίλιαμ. Εντυπωσιακή είναι και η αληθοφανής αντιμετώπιση της σκηνής, που ενώ ο πρωταγωνιστής περπατάει μεθυσμένος ανάμεσα στο πλήθος, τον ακολουθεί κολλητά ο υπερήρωας Μπέρντμαν, ορθώνοντας πυκνά φτερά, σε μια παραίσθηση που παίρνει σάρκα και οστά.
Η εμπνευσμένη σκηνοθεσία του Ινιαρίτου μεταφέρει την ψυχική αλληλεπίδραση ενός ασφυκτικού περίγυρου στον ηθοποιό, καταγράφοντας τα πάντα σε μια κυκλωτική αίσθηση ενός ενιαίου μονοπλάνου, θυμίζοντας τον αέναο στροβιλισμό της κάμερας στο Άννα Καρένινα (2012) του Τζο Ράιτ. Χάρη στη νέα τεχνολογία, οι μεγάλης διάρκειας λήψεις ενώνονται «μαγικά» στο εκπληκτικό μοντάζ της ταινίας Birdman, σε μια ενιαία χωροχρονική φιλμική ενότητα. Προχωρώντας το χρόνο, κάθε στιγμή συγχωνεύεται ελλειπτικά με την άλλη, απελευθερώνοντας το κινηματογραφικό μέσο από τα παλιότερα θεατρικά τεχνάσματα.
Η σφιχτή αφηγηματική και σκηνοθετική ροή συμπεριλαμβάνει και επίκαιρες σκέψεις.
Ο στιγματισμός της αλαζονείας του ηθοποιού, από μια κακότροπη κριτικό θεάτρου, καταδεικνύει τη δύναμη του τύπου στην επιρροή του κοινού, ενώ αναδεικνύεται και ο ρόλος των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, με την αναδημοσίευση σε ελάχιστο χρόνο μιας ατυχούς στιγμής του ηθοποιού, καθιστώντας τον ξανά διάσημο, όχι όμως για την ερμηνευτική του δεινότητα, όπως ο ίδιος είχε ονειρευτεί.
Ακόμα και ο χώρος των παρασκηνίων αποχτά δραματουργική υπόσταση, με την κάμερα να παρακολουθεί τους ηθοποιούς που τον διασχίζουν, θυμίζοντας τα τεράστια στούντιο στο Φελινικό 8 ½, αλλά και την Άννα Καρένινα του Ράιτ, όπου το κατασκευασμένο σκηνικό ενός θεάτρου και των παρασκηνίων του, αποτελεί το ζωτικό χώρο όπου διαδραματίζεται το κινηματογραφημένο θεατρικό. Σε μια αντίστοιχα ενιαία δραματουργική διάσταση, ο Ινιαρίτου τιθασεύει στο Birdman φιλμικό χώρο και χρόνο, χρησιμοποιώντας εύστοχα ακόμα και την διάσημη περσόνα του πραγματικού πρωταγωνιστή Μάικλ Κίτον, που κι αυτός είχε ενσαρκώσει τον Μπάτμαν.
Σε μια φιλμογραφία σχετική με την ψυχολογική υπερένταση του ηθοποιού πριν από τη θεατρική παράσταση, ξεχωριστή θέση κατέχει η επίδραση του Σουηδού Ίνγκμαρ Μπέργκμαν (Περσόνα, Μετά την πρόβα) στον απόηχο του οποίου ο Γούντι Άλλεν σκάρωσε τις γνωστές φαρσοκωμωδίες που τον καθιέρωσαν, δημιουργώντας δική του σχολή, στη σεναριακή αντιμετώπιση, στις δεκαετίες που ακολούθησαν.
Ό,τι δεν κατάφερε ο Τσάρλι Κάουφμαν στη ντελιριακή ταινία Η συνεκδοχή της Νέας Υόρκης (2008), για μια φιλόδοξη παράσταση που διαρκεί χρόνια, με σκηνικό την ανακατασκευή ολόκληρης της Νέας Υόρκης, το πέτυχε αρτιότερα ο Ινιαρίτου στο κωμικοτραγικό Birdman. Το άγχος και η ψυχολογική υπόσταση του ηθοποιού πριν την πρεμιέρα προσεγγίζεται από τη χειμαρρώδη κινηματογράφηση, ενώ συμπληρώνεται μοναδικά από τη χρήση της μουσικής. Αντίστοιχα με τους ρυθμικούς τζαζ αυτοσχεδιασμούς στις Σκιές του Κασσαβέτη, ο Ινιαρίτου επέλεξε τον διακεκριμένο Μεξικάνο τζαζ ντράμερ Αντόνιο Σάντσεζ, που μεταφέρει μοναδικά στην πρωτότυπη αυτοσχεδιαστική σύνθεση για την ταινία, όλο το φάσμα από την οργή στην κατάθλιψη, στα ξεσπάσματα του πρωταγωνιστή. Αυτή η παραληρηματική ένταση μετριάζεται με την ηρεμία μερικών μουσικών διαλειμμάτων συμφωνικής μουσικής του Τσαϊκόφσκι, αλλά και συνθέσεις των Ραβέλ και Μάλερ, σε στιγμές συναισθηματικής αποφόρτισης του ήρωα.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός/ κριτικός κινηματογράφου
ifigenia.kalantzi@gmail.com
